Zastanawialiście się w jaki sposób wiedza potoczna i „zdrowo rozsądkowe” myślenie, do którego ludzie stosują się w życiu codziennym mają wpływ na postrzeganie tematyki samobójstw, a także samych samobójców. Zacznę od przedstawienia różnych definicji samobójstwa, co umożliwi zaobserwowanie wieloznaczności i złożoności tego tematu. Następnie przejdę do definicji wiedzy oraz myślenia potocznego. W dalszej części posługując się literaturą przedmiotu, postaram się przedstawić w jaki sposób wiedza zakorzeniona w myśleniu potocznym ma wpływ na kształtowanie opinii dotyczących samobójstw. Współcześnie przy szerokim dostępie do mediów i technologii warto również zwrócić uwagę na przekazy medialne odnoszące się do kwestii samobójstw, które wpływają na postrzeganie tego zjawiska przez odbiorców. Posługując się pojęciem mediów, mam na myśli: telewizję, radio, prasę i Internet.
Według słownika socjologicznego samobójstwo jest to „czynny akt samoagresji i autodestrukcji; celowe i świadome pozbawienie się życia; samobójstwo według typologii E. Durkheima: a) samobójstwo altruistyczne – popełnione pod wpływem silnego kontekstu społecznego (bardzo silna, daleko idąca regulacja normatywna); także samobójstwa o charakterze obowiązkowym czy mistycznym, spowodowane wymogami surowej moralności, obowiązującej w danym społeczeństwie; b) samobójstwo anomijne – spowodowane brakiem wyraźnej regulacji normatywnej; pojawia się w sytuacjach społecznego załamania się porządku normatywnego; c) samobójstwo egoistyczne – wynik słabego kontekstu społecznego, tzn. skutek słabej więzi jednostki z grupą społeczną (społeczeństwem)”[1]. Internetowy słownik języka polskiego PWN oferuje następującą definicję „samobójstwo 1. «celowe odebranie sobie życia» 2. «działanie na własną szkodę»”[2]. Kolejnym niezwykle popularnym i ogólnodostępnym internetowym źródłem jest „Wikipedia”. Samobójstwo przedstawiane tam jest w następujący sposób „Samobójstwo – intencjonalne odebranie sobie życia. Przyczyny samobójstw są wielorakie. Często wynika ono z uczucia smutku, które w wielu przypadkach jest rezultatem zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, schizofrenia, alkoholizm lub inne uzależnienie od środków odurzających. Stresory takie jak problemy finansowe lub problemy w zakresie relacji międzyludzkich również odgrywają istotną rolę. Próby zapobiegnięcia samobójstwu obejmują ograniczenie dostępu do broni palnej, leczenie zaburzeń psychicznych, w tym uzależnienia od środków odurzających, a także poprawę sytuacji ekonomicznej”[3].
Skąd się biorą mity o samobójcach
Każdy człowiek posiada pewną wiedzę o otaczającym go świecie. Taka wiedza jest niezbędna do codziennego funkcjonowania. Ponieważ ludzie mają ograniczone możliwości poznawcze, zmuszeni są korzystać z wiedzy i doświadczeń innych osób. „I tak przez wymianę doświadczeń narasta potoczna, zbiorowa wiedza społeczna członków danej zbiorowości, będąca rezultatem ich wspólnych doświadczeń”[4]. Wiedza potoczna przybiera różną postać, mogą to być przysłowia czy stereotypy, w tym także te dotyczące samobójców. Tego rodzaju wiedza nabywana jest przez całe życie w trakcie interakcji z ludźmi. „(…) człowiek kieruje się nie tylko rozumem, ale i emocjami. Wpływają one na proces poznawczy i powodują, że wiedza potoczna rzadko jest neutralna. Nie ogranicza się do opisu, ale mówi, że to jest złe, a tamto dobre, to korzystne, a tamto szkodliwe. Jest więc związana z wartościowaniem”[5]. Dlatego też przy wypowiedziach dotyczących samobójstw, można odnaleźć takie rozważania jak: czy samobójca jest silny czy słaby, samobójcy to tchórze, czy samobójcy są egoistami. Ludzie starają się zrozumieć, dlaczego dana osoba się zabiła, a także oceniają indywidualne cechy tej osoby. Można zauważyć, że stereotypowo osoba z myślami samobójczymi postrzegana jest jako ktoś smutny, załamany, nie mający chęci do życia. Tego typu myślenie wynika z pewnej cechy wiedzy potocznej, czyli skłonności do uogólnień. „Wystarczy kilka przypadków, a czasem nawet jeden, by został sformułowany sąd ogólny (kiedy młody człowiek nie ustąpi w autobusie miejsca starszej pani, z pewnością usłyszymy, że: >>cała dzisiejsza młodzież<<… etc). Potoczna wiedza społeczna jest przeniknięta stereotypami. Stereotypy bywają określane jako stypologizowana, przejęta od innych wiedza. Powszechnie wskazuje się na takie ich cechy, jak charakter upraszczający, nadmierne generalizacje, sztywność i odporność na zmiany, a także to, że rzadko mają charakter neutralny i najczęściej są zabarwione emocjonalnie”[6]. Ponieważ wiedza ta jest głęboko zakorzeniona, jest ciężka do usunięcia. Najczęściej jest również krzywdząca dla osób, których dotyczy. Tak jak na przykład, gdy osoba, ma myśli samobójcze, ale na zewnątrz jest zadowolona, szczęśliwa i zdawałoby się, że „wszystko już ma”. Tego typu postawa jest sprzeczna z ogólnie przyjętym stereotypem.
Wiedza potoczna pomaga ludziom redukować niepewność. „Jeśli nie wiemy nic o jakiejś konkretnej osobie, ale możemy ją zaklasyfikować do określonej grupy, uzupełniające informacje czerpiemy ze stereotypu tej grupy i na tej podstawie oceniamy osobę i ustalamy nasz sposób jej traktowania”[7]. W przypadku samobójców, nie zawsze wiadomo, dlaczego określona osoba się zabiła, dlatego też ludzie starają się znaleźć wytłumaczenie odwołując się do potocznie uznanych prawd.
Zatem, wiedza potoczna umożliwia szybkie wytłumaczenie pewnych zjawisk, jest podręczna i związana z wartościowaniem. Ponieważ odebranie sobie przez kogoś życia jest sytuacją ciężką do zrozumienia, ludzie starają się znaleźć wyjaśnienie, dlaczego dana osoba to zrobiła. Wiedza potoczna umożliwia szybką ocenę sytuacji, a wnioski wyciągane są na podstawie innych, podobnych przypadków. W wiedzy potocznej głęboko zakorzenione są stereotypy, które są krzywdzące dla osób z nimi związanych. W przypadku osób z myślami samobójczymi, zgodnie ze stereotypem będzie to ktoś nieszczęśliwy, smutny i samotny. osoba radosna, towarzyska i aktywna, będzie odbiegać od tego obrazu. Dlatego bardzo ważna jest edukacja, która umożliwi obalenie mitów związanych z samobójcami.
Patrycja
[1] Olechnicki K., Załęcki P., Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 2004, s. 183.
[2] Słownik języka polskiego PWN, definicja pojęcia „samobójstwo” http://sjp.pwn.pl/sjp/samobojstwo;2519017.html (dostęp 18.08.2016).
[4] Barbara Szacka, Wstęp do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s.22.
[5] Tamże, s. 22.
[6] Tamże, s. 23.
[7] Tamże, s. 23.